زیست فناوری چیست؟

آیا می‌دانید زیست فناوری (بیوتكنولوژی) چیست و امروزه مسلح بودن به این دانش می‌تواند نقش مهمی در توان قدرتی یك كشور محسوب شود؟

در جهانی كه با رشد انفجاری جمعیت روبروست ، علمی همچون بیوتكنولوژی است كه می‌تواند نقش اثرگذاری در تامین غذای نسل حاضر و آینده كشورها داشته باشد. اگر خواهان وجود یك امنیت غذایی سالم، ارزان و كافی باشیم و نگران خرابی منابع غذایی از طریق خشكسالی، سیل، سرمای زودرس، بیماریها و غیره هستیم و همچنین اگر خواستار همگامی بخش كشاورزی با رشد جمعیت كنونی هستیم درحالی كه اغلب زمین‌های كشاورزی و تقریبا همه آبهای مورد مصرف كشاورزی در حال استفاده می‌باشند، بیوتكنولوژی به كمك ما می‌آید.

چرا كه بیوتكنولوژیست‌ها می‌گویند كه با این علم می‌توان راهكارهایی را برای نگهداری منابع غذایی، حذف آلودگیهای زیست محیطی، افزایش و بهبود تولیدات كشاورزی، كاهش وابستگی به مواد شیمیایی كشاورزی، ارایه بهترین روند تولید مواد غذایی، كاهش هزینه‌ها، تولید مواد غذایی سالم، بهداشتی، كافی و ارزان و با كیفیت تغذیه‌ای بالا تامین كرد.

اصلا "بیوتكنولوژی" چیست و چگونه چون سلاحی در بالابردن توان یك كشور عمل می‌كند؟

هر چند بیوتكنولوژی پیشرفت نوظهور و جدیدی نیست، و مطالعات میكروبیولوژیست‌ها در طی بیش از صد سال نشان داده‌است كه بین انسان و میكروبها ارتباط حیاتی بسیار نزدیكی وجود دارد كه این ارتباط می‌تواند مفید و مضر باشد، اما استفاده از این علم برای توسعه و بهبود منابع غذایی انسان دستاورد جدیدی است كه به تازگی طرح شده و دانشمندان در رقابتی با یكدیگر در این عرصه گام گذاشته اند. سابقه استفاده‌از میكروارگانیسم‌ها برای تولید موادخوراكی نظیر آبجو، سركه، ماست و پنیر به بیش از ‪ ۸هزار سال قبل می‌رسد ولی سازوكار تولید این محصولات برای كسی مشخص نبود. انسان با مشاهده این واقعیت كه شیر ترش دارای قابلیت نگهداری خیلی بهتر است خیلی زود دریافت با افزودن مقدار اندكی شیر ترش روز قبل به شیر تازه می‌تواند فرایند تخمیر را در آن آغاز كند. اتانول نخستین ماده شیمیایی بود كه برای بالا بردن محتوای الكلی شراب و آبجو بوسیله بیوتكنولوژی تولید شد. بجز تقطیر، بیوتكنولوژی از دوران مسیحیت تا اول سده بیستم تغییر اندكی داشت و همانند پیشرفت سایر علوم، انگیزه پیشرفت این علم نیز با جنگ فراهم شد. امروزه مطالعه بیوتكنولوژی به دو دسته گیاهی و حیوانی تقسیم می‌شود.

بیوتكنولوژی گیاهی، كاربردهای حال و آینده مهندسی مواد خام حاصل از گیاهان است كه شامل: عملكرد محصولات، تغییر تركیب محصول (اسیدهای چرب، پلی ساكاریدها، پروتیین‌ها، طعم، رنگ، و ...) بهبود تركیب تغذیه‌ای، تبیین ژنهای جدید (پروتیین‌ها، سیستم تثبیت نیتروژن) بهبود قابلیت نگهداری (انبارداری ، عمر نگهداری) كاهش مراحل فرایند، بهبود مقاومت، برطرف كردن مواد نامطلوب، تبدیل جریانات زاید فرایند می‌باشند.

مطالعه در بخش بیوتكنولوژی حیوانی نیز اهدافی دارد كه شامل بالابردن میزان به طور مثال شیر و گوشت حیوانات ، بهبود مقاومت (بیماری)، گوشت و شیر مناسب (شیر بدون لاكتوز یا كم چربی و تركیب پروتیین گوشت).

كاربرد بیوتكنولوژی در صنایع غذایی مشاركت بین چند رشته علمی متفاوت از قبیل بیولوژی سلولی ژنتیك میكروبیولوژی، بیولوژی مولكولی، بیوشیمی، مهندسی شیمی و اقتصاد را می‌طلبد. جدای از افزایش حجم مواد غذایی با به كارگیری علم بیوتكنولوژی، یكی از مهمترین جنبه‌های این علم بالا بردن ایمنی و سلامتی مواد غذایی حاصل از میكروارگانیسم‌ها است. ممكن است محصولی از نظر جنبه‌های حسی و غیره از درجه بالایی برخوردار باشد ولی در سوخت و ساز بدن ایجاد اختلال كند. به عنوان مثال گیاهانی كه مقاوم به آفت كش شده‌اند، در ساختار آنها مواد حاصل از بی‌اثر كردن آفت كش باقی بماند و ایجاد حساسیت و بیماری كند. به همین خاطر نباید به بیوتكنولوژی مواد غذایی فقط از دید تولید بالا، خواص حسی و بهتر نگاه كرد. بلكه مراحل سوخت وسازی مواد غذایی در بدن باید مورد مطالعه قرار گیرد و ایمنی آنها تایید شود. با توجه به گستره و حیطه عمل بیوتكنولوژی ذكر تمام قابلیت‌ها و توانایی‌های بیوتكنولوژی در بخش كشاورزی و صنایع غذایی محدود به مقاله‌ها و كتابها نمی‌شود.

تغییرات و تحولات چشمگیر و روزمره بیوتكنولوژی همگام با دانش سریع روز، تاثیر عمیقی بر فرایندها، محصولات و كالاهای غذایی، دارویی و بهداشتی می‌گذارد و همگامی این پیشرفتها باعث توسعه و بهبود كالاها و خدمات صنعتی می‌شود.

نگاهی به زیست فناوری در ایران

............................................

در ایران نهادهایی همچون پژوهشكده‌های وابسته به نهادهای دولتی و دانشگاهی از جمله جهاد دانشگاهی برای ارتقای سطح این دانش در ایران فعال هستند و تاكنون فعالیت‌های قابل قبولی نیز در این زمینه در ایران اجرا شده به گونه‌ای كه توجه سازمان بهداشت جهانی را به خود جلب كرده است .به همین منظور سازمان بهداشت جهانی اجلاس كشورهای تحت پوشش منطقه مدیترانه شرقیEMRO را در زمینه تحقیقات وتولیدات ژنومیكس (یكی از شاخه‌های بیوتكنولوژی است) و بیوتكنولوژی در تهران برگزار كرد. در همین سال برگزاری كنفرانس در تهران، یعنی سال۱۳۸۳در زمینه بیوتكنولوژی شاهد موفقیت وحركت‌های مثبتی نسبت به سالهای قبل بود. ورود بیوتكنولوژی به عنوان یكی از شاخه‌های اصلی صنایع نوین در وزارت صنایع و حمایت‌های مركز صنایع نوین موجب دلگرمی بسیاری از پژوهشگران فعال در این بود. این مركز در طی مدت كوتاهی كه از آغاز به كار آن می‌گذرد، توانسته است نقش بسیار سازنده‌ای را در حمایت از شركتهای فعال در زمینه بیوتكنولوژی و ترغیب پژوهشگران برای ورود به عرصه تولید ایفا كند. هم چنین حمایت‌های سازمان گسترش و نوسازی صنایع نیز در این سال قابل توجه بود. درهمین سال وزارت بهداشت نیز در بخش معاونت دارو و غذا سیاست توجه به بیوتكنولوژی را در اولویت كاری خود قرار داد. این وزارتخانه بااجرای سیاستهای مدون و تعریف شده خود می‌تواند اثر مهمی در رشد این فناوری داشته باشد كه از آن جمله می‌توان به تدوین راهنماهای دارویی بیوتكنولوژی، آیین‌نامه‌ها و شرایط نظارتی و همچنین تدوین آیین‌نامه تولید محصولات بااستفاده از امكانات اجاره‌ای اشاره كرد.

از دیگر موارد فعالیت بیوتكنولوژیك در ایران، به حمایت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در ایجاد شبكه‌های بیوتكنولوژی و پزشكی مولكولی كه حركتی ملی و جامع نگر بوده است می‌توان اشاره كرد. هم چنین دفتر همكاریهای فناوری ریاست جمهوری درایجادارتباط با كشورهای خارج و تسهیل در امر بكارگیری نیروی خارجی در زمینه بیوتكنولوژی فعال شده كه این امر موجب حذف دیوان سالاری برای شركتها و وزارتخانه‌های مرتبط با بیوتكنولوژی شده‌است. در كل می‌توان گفت گرچه این مراكز تحقیقاتی فعال شده‌اند اما هنوز پتانسیل‌های بسیاری در ایران برای فعال شدن در حوزه بیوتكنولوژی وجود دارد.

در صورتی می‌توان نتیجه تحقیقات و عملكردها در این مراكز را مثبت ارزیابی كرد كه نتایج حاصل از آنها در وضع موجود و رفاه اجتماعی تاثیر گذار شود. هر چند با روندی كه امروزه در این حوزه در ایران طی می‌شود رسیدن به چنین چشم اندازی دور نیست.